Eliminohet Monumenti i Vetëm i Trashëgimisë Moderniste të Fillim-Shek. XX në Shqipëri
Me keqardhje jo të vogël u mor vesh se godina historike e ish-Shkollës Bujqësore Amerikane “Charles Telford Erickson” në Golem të Kavajës u shemb diteve të fundit (Fig. 1). Instituti Bujqësor Amerikan i Kavajës (Fig. 2) u themelua me datën 20 Shtator 1925 me projektin e studios Thompson & Churchill. Studio ka qenë pararojë e arkitekturës moderniste në Amerikë, duke eksperimentuar me trende të ndryshme të kohës si Stili Ndërkombëtar (ish-Banesa e O.C. Webster, në Dodds Ferry, New York), apo Bauhaus (godinë 6-katëse në këndin midis Bulevardit Lexington dhe Rrugës Nr. 57, po aty, Fig. 3). Studio dhe lokomotiva e mendimit të tij, Henry S. Churchill (Fig. 4) interesohej më tepër për komunitetin në tërësi dhe njerëzit sesa në godina të vetme dhe përbërësit e tyre. Ndër pararojat e planifikimit të qendrueshëm urban, i ndikuar edhe nga pikëpapjet e arkitekturës organike të Frank Lloyd Wright, Churchill shkruante që nga 1962 se kërkohet një indë e re natyrale urbane ashtu siç kërkohen paradigma të reja ekonomike dhe shoqërore (The City Is The People / Qyteti Është Njërëzit 1925, 1945, 1962 etj.; The Architect and Community Planning / Arkitekti dhe Planifikimi për Komunitetin 1948).
Me fonde të ndryshme, edhe të qeverisë së ShBAsë me nxitjen e misionarëve protestantë në Shqipëri, godina qe oaz i modernizmit në Shqipërinë e prapambetur të asaj kohe, në një zonë që ende vuante nga kënëta të infektuara dhe malaria (Fig. 5). Projekti u realizua nga një tjetër kolos të arkitekturës moderniste amerikane, Howard Raymnd Meyer, trajtimi prejt të cilit i Mensës së Godinës të Djemve (Fig. 6), përbënte shembull të koncepteve që ndiqnin Stilin Ndërkombëtar – avant-guard për periudhën e vetë. Sipas Shpend Bengut, hapësira e bollshme multifunksionale, pa ndarje dhe kolona, kompozimi i teskturave me tulla të kuqe dhe elemente të drunjta u përvetësuan në stilin personal të Meyer-it, i cili i përdori më pas në projektimet e tij më të rëndësishme në ShBA. Fatkeqësisht, godina të tilla që Amerikanët i shembën në emrin e modernizmit, por që më vonë u bënë pishmanë dhe harxhojnë miliona për ruajtjën e memories arkivore dhe fotografike të tyre ne i shëmbim pa vrarje ndërgjegjeje, duke shkëputur sistematikisht lidhjet e këtij populli me aspekte të caktuara të trashëgimisë së vetë. Kjo është një trashëgimi që fqinjët grekë e ruajnë me fanatizëm, siç dëshmohet nga ruajtja e godinës historike të shkollës simotër të ish-Shkollës Bujqësore Amerikane “Charles Telford Erickson” në Golem të Kavajës në Selanik (American Farm School).
Vladimir Muçaj
