Publicisti, Mustafa Nano është i njohur për reagimet e tij shpreh provokative.
Së fundmi Nano, ka dhënë një intervistë për gazetën Express, ku ka folur për diferencat mes Shqipërisë dhe Kosovës, duke u ndalur edhe tek gjendja e gazetarisë së sotme.
Intervista:
Gazeta Express: Meqenëse jeni gjatë në gazetari, ndryshimet që kanë ndodhur në media sa e kanë transformuar rolin e gazetarit, apo edhe relativizuar?
Nano: Shumë. Sepse kanë ndryshuar konsumatorët e medias. Një pjesë e këtyre të fundit, sidomos më dembelët e më të sipërfaqshmit, e kanë gjetur më në fund burimin kryesor të informacionit, që janë rrjetet sociale. Sot, njerëzit preferojnë videot e shkurtra të YouTube-it në vend të programeve “të mërzitshme” televizive. Preferojnë, gjithashtu, lajmet e natyrës telegrafike, me fare pak fjalë dhe me tituj bombastikë, në vend të reportazheve, lajmeve plot hollësira apo vështrimeve të thelluara. Gazetat e rëndësishme të botës mbahen ende si më të besueshmet, por edhe ato po tabloidizohen ngadalë-ngadalë, fjala vjen duke u fokusuar gjithnjë e më shumë te bota e showbiz-it. Gazeta si New York Times apo Washington Post tërhiqen jo vetëm nga jeta private e yjeve të kinemasë e të muzikës e nga fotot lakuriqe të Britney Spears-it, apo gjysmëlakuriqe të Dua Lipës, por edhe nga protagonizmi i tyre në fusha të tjera. Një mesazh antisemitik në llogarinë Twitter të rapper-it Kanye West, apo një opinion anti-Trump i aktorit Robert de Niro, marrin vëmendje më shumë sesa bombardimet ruse në Kherson, apo protestat heroike të vajzave iraniane. Kjo ndodh, pasi këto gazeta ndihen të rivalizuara tanimë prej rrjeteve sociale. E jo vetëm gazetat. Edhe gazetarët. Programet mbi aktualitetin të Fox News, CNN etj. janë shndërruar në propagandë të pastër. Tucker Carlson, Sean Hannity, Jake Tapper, Chris Cuomo nuk kanë ndonjë ndryshim kushedi se çfarë nga moderatorët e debateve televizive të Tiranës. Dhe mos ma merrni për shaka këtë që sapo jua thashë.
«Nuk është çështja se gazetarët mbajnë anë. Çështja është se hidhen nga njëra anë në tjetrën. Koherenca në qëndrime jo domosdoshmërisht është tregues integriteti moral e profesional…, por akrobacitë e gazetarëve shqiptarë janë aq të shpeshta e aq të paarsyetuara, sa e kanë bërë publikun të mos u zërë besë e t’u vërë në diskutim qëllimet e motivimet»
GE: Sot, si në Shqipëri ashtu edhe në Kosovë ka një klimë mosbesimi ndaj gazetarëve. Sipas jush, pse ka një mosbesim të tillë?
Nano: Nuk e njoh mirë marrëdhënien e gazetarëve me publikun në Kosovë, por në Shqipëri kjo ka ardhur për shkak të lojërave politike që bëjnë gazetarët. Nuk është çështja se mbajnë anë. Çështja është se hidhen nga njëra anë në tjetrën. Koherenca në qëndrime jo domosdoshmërisht është tregues integriteti moral e profesional (vetëm mendjet e mbyllura kanë frikë apo turp të ndryshojnë), por akrobacitë e gazetarëve shqiptarë janë aq të shpeshta e aq të paarsyetuara, sa e kanë bërë publikun të mos u zërë besë e t’u vërë në diskutim qëllimet e motivimet.
GE: Sa ka arritur ose a ka bërë mjaftueshëm gazetaria që të shpërfaqë temat e ndaluara apo temat tabu në politikën dhe shoqërinë shqiptare?
Nano: Nuk e di çfarë keni parasysh me tema të ndaluara apo tabú. Nuk besoj se ka më të tilla. Nuk ka më probleme, për të cilat nuk flitet. Sigurisht, në Shqipëri nuk flitet ende për identitetet gjinore fluide, për natyrën “fyese” që kanë termat “nënë “ e “babë”, për të drejtën e një transgender-i mashkull për të shkuar në WC-në e femrave, apo për të marrë pjesë në një garë atletike me vajzat etj., etj., por kjo ndodh ngaqë çështje të tilla – për shkak të një vonese tipike shqiptare në përditësimin me modernitetin? – nuk kanë mbërritur ende në Shqipëri. Në momentin kur transgender-at do të shfaqen edhe në Shqipëri, të jini të sigurt se edhe kjo tabú do të rrëzohet. Të kuptohemi, shoqëria shqiptare ka tabú të vetat, por gazetaria nuk është e prirë të tregojë respekt për to, nuk është e prirë të jetojë me ndjeshmëritë e shoqërisë. Në këtë kuptim, problemi nuk është stepja përballë tabuve, por trajtimi shkeleshko i tyre. Marrim çështjet e feve, posaçërisht të Islamit, që në një mënyrë a në një tjetër ia del të bëhet lajm këtyre anëve. Trajtimi gazetaresk i kësaj teme lë shumë për të dëshiruar. Fjala vjen, lajmi mbi një grua myslimane nga Kosova që pohon se e ka mirëkuptuar të shoqin kur shkon me gra të tjera, madje i është bërë krah atij në këtë “trill natyral”, tërheq vëmendje për shkak të natyrës skandalistike, por nuk shihet si një rast për t’u ndalur te fenomeni i poligamisë që praktikisht po zgjerohet.
«Nëpër studio televizive, njerëzit ftohen për të folur për Berishën, Ramën, Metën. Këta të fundit gjithashtu i dhurojnë publikut vetëm kacafytjen mes tyre, e jo ndonjë gjë tjetër. Politikisht, janë enë të zbrazëta»
GE: Çfarë ndikimesh ka prodhuar dhe po prodhon në shoqërinë shqiptare konsumimi kaq i madh me politikë ditore?
Nano: Konsumimi i madh me politikë ditore, nga njëra anë, rrit numrin e njerëzve të çinteresuar për politikën, e nga ana tjetër, budallalleps votuesit e disiplinuar e militantët partiakë. Këta të fundit kanë pushtuar rrjetet sociale, dhe përhapin lajme fake, shpifin, shajnë, luajnë me një gjuhë të urrejtjes etj. Janë pak në numër, por janë më të zhurmshëm sesa shumica e heshtur dhe me këtë arrijnë të krijojnë narrativa të rreme dhe t’i japin tonin debatit politik, duke përcjellë kështu idenë se një klasë politike e atrofizuar është e mbështetur nga votuesit.
Kjo ka sjellë që debati politik të përqendrohet te personalitetet, e jo te idetë. Në debatin televiziv që bëhet në Shqipëri, pakkush ka mundësi të mbrojë një raport të vetin me botën. Nuk është se nuk ka njerëz që kanë një raport të përcaktuar me botën, mbi bazën e të cilit ngrihet edhe një identitet politik, por puna është se nëpër studio televizive, njerëzit ftohen për të folur për Berishën, Ramën, Metën. Këta të fundit gjithashtu i dhurojnë publikut vetëm kacafytjen mes tyre, e jo ndonjë gjë tjetër. Politikisht, janë enë të zbrazëta.
GE: Shfaqja juaj Stand-up “Dielli lind andej nga perëndon” ka si synim që të shprehë orientimin perëndimor të shqiptarëve. A besoni se vërtetë për ne shqiptarët Dielli lind andej nga perëndon apo kjo është më shumë një dëshirë sesa realitet?
Nano: Në të vërtetë, nëpërmjet shfaqjes sime synoja t’i ndërgjegjësoja shqiptarët se vokacioni perëndimor është një amanet i të parëve tanë. Unë besoj se rilindësit shqiptarë, duke filluar me Naim Frashërin (fraza “jak o ditë e bekuar që lind andej nga perëndon” është e tij) na kanë lënë trashëgimi një pro-oksidentalizëm gjenuin. Nuk them se kanë qenë të tërë, apo tërësisht properëndimorë, por ata i mbanin sytë nga Europa. Ndonjëherë, më vjen të mendoj se ata ishin më properëndimorë sesa pjesëtarët e elitës së sotme shqiptare, s’ka gjë se për shoqërinë, së cilës i përkisnin, Europa ishte më e largët sesa yjet në qiell. Ata e kuptonin se shoqëria e tyre nuk kishte lidhje me Perëndimin, vuanin për këtë, dhe si për të kompensuar gjërat shfaqeshin më properëndimorë sesa ishin në të vërtetë, pa e vrarë mendjen për distancën që krijohej mes tyre e shoqërisë.
Me standup-in tim unë përpiqesha të nënvizoja rëndësinë e këtij amaneti, që na e kanë lënë rilindësit, por nga ana tjetër nuk është se më rren mendja që shqiptarët janë perëndimorë. Madje, kohët e fundit më ka kapur shqetësimi se shoqëria shqiptare po i largohet Perëndimit. Ndonjëherë më duket se paradoksalisht, sa më shumë hapemi ndaj botës, aq më të izoluar bëhemi. Dhe këtë nuk e them vetëm për Shqipërinë. E them edhe për Kosovën.
GE: Thuhet se dikur shqiptarin mund ta identifikoje ose ta përshkruaje më me lehtësi, mirëpo, sot, sipas jush kush është shqiptari? Çka dhe çfarë vlerash përfaqëson dhe përqafon?
Nano: Po, është e vërtetë që shqiptarin dikur mund ta identifikoje më lehtë. Udhëtarët e intelektualët europianë që ia behën këtyre anëve në fillim të shekullit XIX u tërhoqën prej serbëve e sidomos prej grekëve, por në të njëjtën masë u tërhoqën edhe prej shqiptarëve, për të cilët as që kishin dëgjuar të flitej deri në atë moment. Dhe i portretizonin me ngjyra nga më të ndryshmet. Veçonin më shpesh vese tonat, por në këtë pikë nuk është se na e kishin me të keq. Këtë gjë e bënin edhe me grekët e sllavët. Në të njëjtën kohë, sidoqoftë, theksonin edhe virtyte të shqiptarëve. I quanin barbarë, por edhe me zakone kalorësiake. I shihnin si të egër, por edhe të bukur, të shëndetshëm, trima, të besës. Evidentonin përçarjen në fe e tribu të ndryshme, por nuk harronin të thoshin se ishin mbi të gjitha shqiptarë e të ndryshëm prej fqinjëve, të ndryshëm në gjuhë, në zakone, në veshje. Veshja e shqiptarëve (xhubleta, fustanella, tirqet etj.) përshkruhej si e magjishme.
Më pas, gjatë shekullit XIX e në fillim të atij XX, tok me rënien e fuqisë së Perandorisë Osmane, u vu re edhe një zvetënim i sojit të shqiptarëve. Virtytet u bënë më të pakta e veset më spektakolare. Shekulli XX, sidomos krijimi i shtetit të pavarur shqiptar, bëri që shqiptarët të nxirrnin në dritë më të keqen e tyre. Ata u shfaqën si njerëz mendjembyllur, të palidhur me vendin e tyre, me vlera të dyshimta morale, pa ideale të mëdha etj. Sigurisht, nuk të lënë indiferentë as një numër cilësish pozitive, si shenjtërimi i familjes, marrëdhënia e relaksuar me besimin fetar, familjarizimi i kollajtë me kultura të ndryshme, integrimi gjithashtu i kollajtë (edhe pse shpeshherë sa për sy e faqe) në qytetërimin perëndimor, por veset, këto kohë, duket se janë më përcaktuese në krijimin e imazhit të shqiptarit në botë.
GE: Meqenëse, ju jeni edhe publicist, në hierarkinë e vlerave kulturore ku qëndron letërsia shqipe?
Nano: Autorët shqiptarë që kam lexuar vitet e fundit, me 2-3 përjashtime, më kanë zhgënjyer, dhe është kjo ndjesi që më ka mbajtur larg autorëve shqiptarë në përgjithësi. Lexoj shumë pak letërsi shqipe. E shoh që dalin në treg libra të shumtë, por nuk arrij të orientohem në këtë tollovi botimesh. Për fat të keq mungon kritika që do mund të na e drejtonte vëmendjen te veprat e mira. Madje, është edhe kritika fajtore që lexoj pak letërsi shqiptare, pasi përgjithësisht shkrimet kritike janë ose kthim nderesh e favoresh që ne i bëjmë sho-shoqit, ose gjeste hakmarrëse. Ndonjë libër e kam lexuar edhe me rekomandimin e ndonjë miku të mirë (“lexoje, se ia vlen,” më ka thënë), por sërish jam zhgënjyer. Dhe kështu, jetoj me idenë se në ditët e sotme nuk bëhet letërsi e mirë. Por sidoqoftë, këtë mos ma merrni për të madhe. Ju thashë: unë lexoj pak letërsi shqiptare.
«Neve na bashkon, mbi të gjitha, fakti që botën e shohim po njësoj, kemi të njëjtin qëndrim ndaj ligjit, ndaj moralit, ndaj nderit, ndaj traditës e zakoneve të të parëve, ndaj fesë, ndaj gruas, ndaj armës, ndaj pushtetit, ndaj forcës e dhunës»
GE: Kush është shqiptari i Kosovës (kosovari) për ju? Si duket ai në dioptrinë tuaj, si nga ana politike edhe kulturore po ashtu?
Nano: Sigurisht, ne jemi një komb, dhe nuk është vetëm gjuha që na bashkon. Madje, gjuha nuk është gjëja më e rëndësishme. Neve na bashkon, mbi të gjitha, fakti që botën e shohim po njësoj, kemi të njëjtin qëndrim ndaj ligjit, ndaj moralit, ndaj nderit, ndaj traditës e zakoneve të të parëve, ndaj fesë, ndaj gruas, ndaj armës, ndaj pushtetit, ndaj forcës e dhunës etj., etj. Edhe syri më i shkujdesur nuk e ka të zorshme t’i pikasë këto tipare të përbashkëta. Por, nga ana tjetër, ata që janë mësuar e stërvitur të bëjnë vëzhgime më të imta nuk e kanë të zorshme, gjithashtu, të pikasin edhe diferenca. Shqiptarët e Kosovës janë më pak “të korruptuar” prej modernitetit, janë qenie më idealiste, më të moralshme. Madje, edhe si shtetas janë më të mirë. Dua të them se dinë ta nderojnë autoritetin, dinë të respektojnë (më shumë sesa ne të Shqipërisë, kuptohet) ligjin, janë më pak anarkistë. Por në të njëjtën kohë, janë më të fanatizuar (jo thjesht e vetëm në planin fetar), më konservatorë (në kuptimin: më të lidhur me traditat e më krenarë për këto tradita), më pak mirëkuptues me tjetrin e ndryshëm, më të prirë të mbrojnë status quo-në sesa të kërkojnë ndryshimin (jo domosdoshmërisht në planin politik) etj., etj.
Këto diferenca, por edhe shumë të tjera, janë të kuptueshme. Ne nuk kemi histori të përbashkët. Në një pjesë të madhe të kohës, Kosova ka ndjekur një rrugë më vete. Dhe kjo rrugë ka qenë e përcaktuar nga islamizimi i fortë e nga marrëdhënia e vështirë, për të mos thënë e pamundur, me fqinjin e tyre në veri. Shqiptarët e jugut i kanë pasur më pak problematike marrëdhëniet me grekët, dhe në këtë mes ka ndikuar feja ortodokse. Ortodoksët shqiptarë kanë shërbyer si një buffer mes shqiptarëve myslimanë e ortodoksëve grekë.
Por Kosova ka një avantazh të madh krahasuar me Shqipërinë. Shoqëria kosovare është pothuajse njëngjyrëshe, e unifikuar. Atje nuk ka ndryshime krahinore. Shqiptarët kanë të njëjtën fe, e flasin të njëjtën shqipe vernakulare. Banori i Podujevës, fjala vjen, nuk ka pasur kurrë vështirësi në komunikimin me gjakovarin. As pejanët nuk kanë pasur vështirësi në komunikimin me banorin e Gjilanit. Ndërsa Shqipëria londineze është plot kontradikta. Labi është shumë i ndryshëm nga mirditori, dhe të dy bashkë janë të ndryshëm prej banorëve të Shqipërisë së Mesme. Situata bëhet edhe më komplekse nëse shtojmë këtu edhe ndarjet fetare. Dhe është ky kompleksitet në themel të çdo ngatërrese e trazire në historinë e Shqipërisë, s’ka gjë se neve nuk na e ka ënda ta pranojmë.
«Ne, fjalën e lirë, e shohim si një shans për të sharë e për të fyer. Garën politike s’e kemi për gjë ta shndërrojmë në një luftë civile. Humbjen e quajmë turp. Ligjin e shohim si optional. Dorëzimin e pushtetit e konsiderojmë një mynxyrë»
GE: Nëse merret si i mirëqenë supozimi se kulturalisht dhe politikisht shoqëria shqiptare qëndron keq, atëherë, çka mund ta shpëtojë nga kjo situatë?
Nano: Nuk është se qëndrojnë keq. Çështja është se ne shqiptarët, për shkak të disa tipareve të sojit apo të disa aksidenteve historike (ku do të fusja braktisjen e fesë së të parëve, Kosovën me një histori të sajën etj.), jemi një popull që nuk kemi të dytë. Mirëpo, ne po jetojmë në epokën e kombeve shumëkulturore, shumëetnike e shumëfetare, dhe në këtë kuptim limitet tona nuk janë për t’u vajtuar. Diferencat krahinore janë më pak problematiket. Ato mund të zbuten. Por edhe nëse nuk zbuten, mund të trajtohen.
Çfarë na mbetet në këtë situatë, është të mësohemi me diferencat fetare. Për kombe të tjera europiane kjo sfidë është veçantërisht e vështirë. Shumë e vështirë. Sepse çarja është e madhe. Myslimanët francezë, fjala vjen, janë më së pari myslimanë, e pastaj francezë. Madje, në shumë raste refuzojnë të jenë francezë. Ndërsa myslimanët shqiptarë, me pak përjashtime, janë më së pari shqiptarë. Por edhe në rastet kur nuk është kështu, edhe në rastet, pra, kur një mysliman shqiptar ndihet më së pari mysliman, ai nuk e refuzon identitetin shqiptar. Përkundrazi, është krenar për të. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për të krishterët. Ne shqiptarët e Shqipërisë jemi edukuar me tolerancën ndaj tjetrit që është i ndryshëm në pikëpamje fetare. Shqiptarët e Kosovës do të duhej të bënin përpjekje për ta “absorbuar” këtë traditë tonën, që mua më duket e bukur, e dobishme, e domosdoshme.
Sfida e dytë do të jetë emancipimi i shoqërive shqiptare në Shqipëri e Kosovë, dhe në këtë pikë unë më shumë i besoj aleatit të madh me emrin KOHË sesa ndonjë strategjie kombëtare. U besoj, gjithashtu, edhe qindra mijëra shqiptarëve që jetojnë në pjesën e qytetëruar të botës, dhe do të vijë një ditë që ata, apo pjella e tyre, do t’i bëjnë të vetat vlerat e asaj bote.
Sfida e tretë e madhe është ndërtimi i një sistemi politik e shtetëror efiçent. Për mua, kjo e fundit është më e vështira. Ne shqiptarët kemi treguar se jemi me aftësi vetëqeverisëse të pamjaftueshme. Shto këtu edhe që disa tipare tonat idiosinkratike na mbajnë të tëhuajtur nga demokracia. Ne, fjalën e lirë, e shohim si një shans për të sharë e për të fyer. Garën politike s’e kemi për gjë ta shndërrojmë në një luftë civile. Humbjen e quajmë turp. Ligjin e shohim si optional. Dorëzimin e pushtetit e konsiderojmë një mynxyrë. Tek udhëheqësit politikë çmojmë aftësinë për t’iu imponuar të tjerëve me forcë apo me hile. E kështu me radhë.
